1) Đúng rồi. Tánh biết có thể phân biệt được mọi sự sai khác của tánh tướng thể dụng trên phương diện chân đế và ngay cả trên phương diện tục đế mặc dù qua phương tiện ý thức vẫn biết rõ mọi giá trị chế định tương đối nhưng nếu không bị ngã hóa thì cũng không phân chia nhị nguyên để kỳ thị hay chấp trước một chiều.

2) Đó là vì con vẫn cố ý thấy bằng ý thức phân biệt nên mới có khi thấy được khi không. Nếu con thấy một cách tự nhiên với tánh biết trong sáng hồn nhiên của tâm như con nói trên thì con sẽ không rơi vào  hữu ý nắm bắt đối tượng nữa. Khi nhìn sự vật bên ngoài thì tâm vô tư hơn, vì không đồng hóa với khái niệm ta và của ta nên thấy mới rõ hơn mà không mệt, nhưng khi nhìn bên trong, vì con cho rằng cảm xúc, tư tưởng là ta hoặc của ta nên mới xen chủ ý vào mà thành ra có được có mất, đúng không?

3) Đừng lệ thuộc vào một câu nói cốt lõi nào cả, chỉ ngay đó mà thấy, trọn vẹn trong sáng, không tham ưu, không nương tựa, không nắm bắt bất cứ điều gì thì đó chính là cốt lõi của pháp rồi.

- Khi con buông thư vô sự mà thấy chuỗi hít thở vào ra một cách nhẹ nhàng tự nhiên với tâm rỗng lặng trong sáng là rất tốt đó chính là thiền minh sát. Còn nếu con thấy hơi thở với cảm giác tĩnh lặng an lạc thì đó là tâm đang đi về hướng thiền định, như vậy cũng tốt. Cả hai đều tốt vì thấy một cách tự nhiên chứ không cố ý tạo tác mà thành.  

- Ngôn ngữ thật khó diễn đạt! "Hắn" là ai, "con" là ai mà hắn chịu sự giám sát của con? Phải chăng hắn là individual, con là personal? Hắn là bản ngã, con là lý trí? Hắn là pháp, con là tâm? Hắn là thân-thọ-tâm-pháp, con là tánh biết trong sáng? Hắn là sắc, con là danh, hay hắn và con đều là khái niệm, là ảo tưởng?... Cái ngã rất khó thấy! Một khi nó khởi lên thì luôn phân đôi, nó vừa là người hành động vừa là người giám sát điều động, cả hai cùng là bản ngã ở thế tách biệt nhị nguyên.

Khi trở về trọn vẹn trong sáng với thực tại thì thân tâm nhất như, không còn người quan sát và vật bị quan sát, tâm và cảnh đều lặng lẽ tịch nhiên, trong đó không còn ý niệm, tư tưởng nên không có ngã và pháp, ta và người. Nếu con thấy điều này một cách trọn vẹn trong sáng, không qua khái niệm nhưng vì mô tả nên phải tạm dùng từ "hắn" với "con" thì không sao, nhưng nếu có "hắn" có "con" thì vẫn còn nhị nguyên đối đãi. Chỉ con mới biết được chính xác hắn là ai và con là ai, hắn với con là hai hay thực ra chỉ là bất nhị?

Bản ngã vốn lăng xăng, nhưng tánh biết luôn lặng lẽ chiếu soi nên khi vọng tưởng con chỉ cần biết đang vọng tưởng là được. Giống như chăn trâu, con chỉ cần biết trâu đang làm gì là được. Người chăn trâu không nên bắt trâu phải quy phục một cách chủ quan theo ý mình mà phải thương yêu và hiểu biết rõ ràng mọi hoạt động cũng như bản tánh của trâu thì mới giúp nó thuần thục và hữu ích được. Tánh biết soi chiếu thân tâm cũng chính là để biết rõ tánh tướng thể dụng của thân tâm hầu vừa trả nó về với thực tánh của nó vừa phát huy khả năng lợi ích cho mình và người một cách tự nhiên.

Nếu con không biết rõ thân tâm mình thì chính là con tự hại chứ không phải ai khác hại mình. Nhưng biết thân tâm trong hiện tại không có nghĩa là phải cố gắng duy trì tâm trên hiện tại với một chủ ý hay một mục đích gì ngoài thấy chỉ là thấy. Cái tâm thấy chỉ là thấy thì không bị buộc phải duy trì vào điều gì, nghĩa là không cho là, phải là, sẽ là gì cả. Ý thức thì cần duy trì trên đối tượng vì có mục đích còn tánh biết thì chỉ thấy mọi sự mọi vật một cách khách quan trung thực như nó đang là thôi chứ không thêm bớt gì cả. Trọn vẹn với thực tại khác với duy trì trên thực tại, con có thấy ra điều đó không?

Tướng của tứ đại do duyên sinh mà thành vạn vật, nên vạn vật có sinh có điệt. Nhưng tánh của tứ đại tự có nên không sinh không diệt, do đó thân tứ đại tuy sinh diệt nhưng vẫn trở về với tứ đại. 

Tướng của Tâm do duyên tiếp xúc căn trần mà sinh, nên cũng do hết xúc căn trần mà diệt, thí dụ như tâm tham, sân, si, ngã kiến, ngã mạn... có sinh nên phải có diệt.  Tánh của tâm chính là tánh biết, không do tứ đại sinh mà thậm chí còn sinh ra tướng của tứ đại. Tánh biết này không do duyên sinh vì nó tự có, không do duyên diệt vì nếu diệt thì không thể biết lại ngay. Khi tánh biết bị một trong những tướng ngăn ngại liền trở thành cái biết thì cái biết rơi vào duyên sinh nên cũng có sinh có diệt. Như vậy tâm có hai phần: Phần tướng ứng ra bên ngoài thì có sinh có diệt, phần tự tánh bên trong thì không sinh không diệt. Ví như sóng và nước, tướng sóng do duyên mà sinh nên có sinh diệt, nhưng tánh nước của sóng thì vẫn là nước. 

Khi tánh biết trọn vẹn trong sáng thì tâm trở về trạng thái thanh tịnh nên gọi là tâm bất sinh. Thí dụ như khi tâm không còn các tướng tham sân si thì liền trở về bản chất rỗng lặng trong sáng, tức tất cả tướng đều trở về tự tánh.

Đối với tâm đã giác ngộ tức tất cả duyên tạo tác đã trở về tánh giác nên hoàn toàn không còn duyên sinh tạo tác, còn duyên tự nhiên trong sự vận hành của pháp thì những khái niệm còn, mất, vừa còn vừa mất, không còn không mất... đều không thể áp dụng được. Ví như mọi khái niệm của con nòng nọc ở trong nước không thể áp dụng cho bản chất thật của hư không.

Cây cối lá hoa đều có tánh biết tự nhiên dưới dạng bản năng như biết mọc rễ, đâm chồi, ra hoa, ra lá... Tuy có tánh biết nhưng chưa phát triển tình cảm và lý trí theo kiểu tâm người nên còn rất đơn sơ mộc mạc, vì vậy vẫn còn xem là chúng sinh vô tình. Tâm cây cỏ hoạt động thế nào thì chỉ có cỏ cây mới tự biết. Do đó, muốn biết tâm cây cỏ thì trước hết mình phải tự biết tâm mình.

Chúc mừng con đã phát hiện ra hoạt động của tánh biết tự nhiên. Điều này thầy có trình bày trong chương 1, Sống Trong Thực Tại. Khi quan sát một cách tự nhiên vô tâm và giản dị thì tánh biết sẽ phát huy sự sáng tạo của nó, vì vậy nó phát hiện được những sự thật rất mới mẻ. Nhưng khi con cố ý xem xét thì những khái niệm cũ kỹ của "cái ta lý trí" xen vào và làm cho thấy biết bị che mờ và lâm vào tình trạng bế tắc. Tánh biết tự nó vốn tịch nhiên và trong sáng khi không bị khống chế bởi bất kỳ áp lực nào, nhất là áp lực muốn biết và muốn được.

Có hai thái độ thấy biết: Một là thấy biết vô vi, vô ngã, nên không cần dụng công, đó là tri kiến thanh tịnh của tuệ tri, thắng tri và liễu tri. Hai là thấy biết hữu vi, hữu ngã, xuất phát từ sự dụng công của cái ta lý trí, đó là thấy biết qua khái niệm, tư tưởng, kiến thức vay mượn của tưởng tri và thức tri. Cho nên "học đạo quý vô tâm" là vậy. Vô tâm ở đây có nghĩa là tâm rỗng lặng trong sáng tự nhiên, không bị ý đồ của cái ta lý trí quấy rầy. Cố ý thì tạo nghiệp, còn vô tâm là duy tác. Đó là lý do vì sao toàn bộ giáo pháp của đức Phật đặt trên nền tảng không, vô tướng, vô tác, vô cầu.

Khi cố ý thì đã tự phân ra năng sở, mà đức Phật gọi là tự chẻ đầu làm hai trong bài kệ Pháp Cú 72: "Quả thật điều nguy hại, người ngu sinh sở tri, hủy phần sáng của mình, tự chẻ đầu chính nó". Và cũng thấy ra điều này, một vị thiền sư đã nói: "Cố ý ươm hoa hoa chẳng nở, vô tình tiếp liễu liễu xanh um". Con nhận ra điều này là một bước ngoặc quan trọng trong hành trình khám phá sự thật, để thoát khỏi ý đồ của cái ta ảo tưởng, nghĩ rằng có thể đạt được sở tri và sở đắc lý tưởng bằng nỗ lực của mình.

Nếu con khởi tâm nhìn ngắm một pháp thì pháp đó trôi qua mất rồi, huống chi ngắm kỹ nữa thì khó mà thấy pháp như nó đang là được. Tánh biết thấy pháp là việc tự nhiên nên nó không cần dụng ý dụng công, chỉ có "người muốn biết" mới có dụng ý và phải dụng công. "Người muốn biết" chính là cái ta ảo tưởng, khi nó xen vào tánh biết thì cái biết trở nên chủ quan và trì trệ, khó thấy được pháp như nó đang là.

Cứ để tâm tự nhiên mà thấy thì tánh biết tự biết điều chỉnh cái thấy cho thích nghi với mọi đối tượng của nó. Đừng cố gắng nhìn, nghe... để nắm bắt điều gì vì lúc đó khái niệm đã xen vào, mà khái niệm đi trước thì cái thấy bị trì trệ và không còn trung thực được nữa nên cái thấy không thể đồng nhất với pháp trên tính chất chỉ có duy nhất tại đây và bây giờ (thời, vị và tính) của nó. Tự nhiên, vô tâm (không trước ý) và giản dị là bí quyết mà cũng là phẩm chất của tánh biết đối với vạn pháp.

Tánh biết chính là bản chất của tâm, vì tâm có nghĩa là biết pháp, hay nói cách khác cụ thể hơn là danh biết sắc. Tánh biết không những có mặt trong tất cả tâm hữu thức mà còn bao gồm cả phần hoạt động của bhavanga - tiềm thức và vô thức. Vậy tất cả các loại tâm biểu hiện ra ngoài thuộc về tánh biết chứ không phải tánh biết thuộc về loại tâm nào. Cũng như tất cả các loại sóng đều thuộc tánh nước chứ không phải tánh nước thuộc về loại sóng nào.

Nhưng sao con lại muốn định nghĩa tánh biết là gì, trong khi mỗi ngày con vẫn dùng nó? Đừng quan tâm nó là gì, có hay không, mà đơn giản là chỉ cần trở về trọn vẹn trong sáng với thực tại thì lập tức ngay đó tánh biết liền biết pháp hoàn toàn trung thực. Nhưng nếu con khởi lên ý muốn định danh tánh biết thì liền bị cái ta lý trí che lấp chẳng khác nào mây đen che vầng nhật nguyệt!