Đó chính là công việc khám phá vô cùng lý thú cho sự giác ngộ giải thoát của con sao con lại đi hỏi thầy? Thầy chỉ giúp nêu rõ ra nguyên lý về ngã và pháp để con thấy mà tự giác ngộ thôi chứ thầy đâu có giác ngộ dùm con được. Chính con phải tự mình thấy ra ý muốn trở thành bác sĩ hay giáo sư của con là do tham vọng của cái ta ảo tưởng hay đó là tùy duyên thuận pháp theo nhu cầu thiết yếu của đời sống. Nếu con muốn thì con cứ làm, nhưng điều quan trọng là qua đó con có thấy được đâu là ngã, đâu là pháp, đâu là đúng, đâu là sai... để con tự biết điều chỉnh nhận thức và hành vi cho đúng tốt, cho thuận pháp thì mới không còn bị sai sử bởi cái ta ảo tưởng nữa. Thầy nhắc lại một lần nữa là không phải dẹp bỏ cái ta, vì nó đâu có thật mà phải dẹp, nó chỉ là ảo tưởng, do vậy con chỉ cần thấy ra nó thì nó tự biến mất thôi. Có điều chắc chắn là khi còn bị cái ta ảo tưởng chi phối thì vẫn còn phiền não khổ đau, dù con có trở thành bác sĩ hay giáo sư đi nữa.

Thầy chỉ có thể giúp con biết tự mình thấy ra sự thật chứ không giúp con đưa ra một kết luận nào. Bởi vì muốn khẳng định một kết luận là gốc rễ của vô minh (Tri kiến lập tri tức vô minh bổn). Người thật sự chánh niệm tỉnh giác tất phải thấy mọi sự mọi vật luôn luôn mới mẻ nên họ không bao giờ ôm giữ bất cứ một kết luận nào. Con cho rằng tất cả những người theo PG Nam Tông đều ăn mặn và tất cả những người theo Bắc Tông đều ăn chay sao? Vậy là con đã vội kết luận rồi đó. Một khi đã khẳng định một kết luận là vô minh rồi nên tất nhiên đó chỉ là ảo tưởng của bản ngã. Cho đến khi chưa thành Phật thì vấn đề con đưa ra đòi hỏi con phải khám phá tận tường cho ra sự thật, nếu không con chỉ mãi mãi ôm giữ những kết luận vu vơ theo cảm tính hoặc lý trí vọng thức mà thôi. Đó là lý do vì sao thầy không giúp con khẳng định một kết luận nào.

Vì mọi khẳng định đều đưa đến kết luận một chiều và rơi vào kiến chấp nhị nguyên, nên đức Phật nói pháp chỉ tùy duyên mà khai thị chứ không khẳng định một chiều. Vậy muốn thấy sự thật con nên thấy ra nhiều mặt, nhiều chiều và từ nhiều góc độ khác nhau, nên biết tự mình phản biện, chứ không nên vội kết luận điều gì đúng hay sai theo kiến thức hạn hẹp của mình. Khi có cái nhìn bất nhị, toàn diện, con sẽ không còn cái tâm chấp trước, bảo thủ và phân biệt nhị nguyên để đưa đến ngã mạn, đối kháng và tự tán hủy tha nữa. Tinh thần thiền để khám phá sự thật là "Ưng vô sở trụ nhi sinh kỳ tâm" mà đức Phật gọi là sống "không nương tựa, không chấp trước điều gì trên đời".

Đúng như vậy. Tánh biết vốn tự sáng suốt, định tĩnh, trong lành, chỉ vì bị cái ta ảo tưởng che lấp nên không phát huy được. Giống như mặt trời bị mây che nên không thấy sáng, nhưng thực ra mặt trời vẫn sáng. Khi không có bóng dáng cái ta ảo tưởng xen vào thì ngay đó là sáng suốt định tĩnh trong lành, chứ không phải do cố gắng rèn luyện mà đạt được. Giống như mây tan thì mặt trời liền soi sáng rực rỡ. Vì vậy thầy gọi sáng suốt, định tĩnh, trong lành là tự tánh giới định tuệ. Thầy thường cầm ly nước đưa lên để hiển thị rằng ngay đó ai cũng có thể thấy biết như thực không có gì ngăn ngại cả.

Bản ngã xuất hiện dưới hai hình thức: Một là cái ta hiện hành (dương bản, hữu thức) và hai là cái ta ngủ ngầm (âm bản, vô thức). Cái ta hiện hành là bản ngã biểu lộ ra ngoài qua khái niệm "tôi", như tôi hành động, tôi nói năng, tôi suy nghĩ, tôi tu hành v.v... hoặc "của tôi", như thân của tôi, cảm giác của tôi, hiểu biết của tôi, tâm thức của tôi, sở đắc của tôi v.v... Cái ta hiện hành là cái ta lộ liễu dễ thấy, nhưng nếu không tinh tấn chánh niệm tỉnh giác thì lý trí chỉ có thể suy luận ra nhưng vẫn không thấy được nó. Cái ta ngủ ngầm còn gọi là cái ta âm bản vì nó ẩn trú trong tiềm thức hay ẩn sâu trong vô thức, phần lớn nó hoạt động ngấm ngầm và kín đáo bên trong phần chìm của tâm thức (Bhavanga hoặc A-lại-da thức) nên rất khó thấy. Tuy nhiên, nó vẫn thường xuất hiện như "kẻ tàng hình" dưới hình thức những khuynh hướng tính dục hay những xung động tâm lý, ẩn dưới những mặt nạ thiên hình vạn trạng, trá hình dưới nhiều chiêu thức quỷ quyệt khó lường. Những khuynh hướng này được gọi là những phiền não ngủ ngầm (anusaya kilesa) sai sử, xúi dục hành động, nói năng, suy nghĩ mà ý thức không biết được. Ngay cả giới định tuệ chế định cũng vẫn bị nó đánh lừa. Nhiều người giữ giới, hành thiền nhưng thật ra đang bị cái ta ngủ ngầm sai sử, nói rõ hơn là bị phiền não tham sân si xúi dục. Con có thể thấy được cái ta nơi những người tu hành ấy rất rõ, nhưng bản thân họ thì cứ tưởng mình đã đắc thiền đắc đạo rồi!

Cái ta bắt nguồn từ những điều kiện bên ngoài được thủ đắc qua các giác quan, lúc đầu hình thành cái ta ảo tưởng hữu thức, ý niệm cái ta này trở thành những chủng tử được thu nhập vào tiềm thức, gọi là những tập khí. Chính những tập khí này tạo thành cái ta ngủ ngầm một cách vô thức, rồi cái ta âm bản lại nhập vai kẻ giấu mặt tác động đàng sau cái ta dương bản. Tuy nhiên, hai cái ta này không hoàn toàn đồng nhất, có khi hỗ trợ cho nhau, có khi đối kháng lẫn nhau. Cái ta ý thức muốn làm một hành động đạo đức thì cái ta vô thức phản đối, ngược lại khi cái ta ý thức muốn làm điều xấu cái ta vô thức lại ngăn cản, chính sự mâu thuẫn này đã làm cho con lưỡng lự, bất an và căng thẳng. Dù là những xung động tâm lý hay những khuynh hướng tính dục hoạt động bí mật thế nào nhưng khi khởi động lên bề mặt tâm thức thì nó đã lộ diện dưới hình thức cái ta dương bản rồi, do đó chỉ cần thấy được cái ta dương bản thì dần dần cũng thấy ra mặt âm bản của nó.

Theo Phân Tâm Học thì hữu thức hóa vô thức là cách hóa giải sự xung động của những khuynh hướng tính dục. Thiền Vipassanā là một trong những cách tốt nhất để thực hiện điều đó. Tinh tấn chánh niệm tỉnh giác giúp con loại khỏi thực tại ý niệm tôi và của tôi trên thân, trên thọ, trên tâm, trên pháp để chỉ thấy thực tánh của danh sắc đang vận hành, cái ta hữu thức không còn quấy nhiễu thực tại thân tâm được nữa. Nếu tánh biết luôn lặng lẽ chiếu soi thì những phiền não ngủ ngầm dưới hình thức những khuynh hướng tính dục không còn có cơ hội trở thành những xung động của cái ta vô thức được nữa, và rồi khi nó không còn được cái ta hữu thức nuôi dưỡng, cũng không còn manh động thao túng được nữa thì nó sẽ tự hủy diệt ngay từ trong vô thức. Nhưng khi tinh tấn chánh niệm tỉnh giác không đúng, thì cái ta vô thức đã ẩn núp đàng sau, ý niệm "tôi chánh niệm", "tôi tỉnh giác", "tôi tu tập", "tôi chứng đắc" vẫn còn nguyên đó!  Hoặc chánh niệm tỉnh giác được lặp đi lặp lại theo lối mòn quán tính của những phương pháp, kỹ thuật chế định thì cái ta vô thức lại càng dễ xâm nhập hơn.

Con chưa nghe đầy đủ những bài giảng của khóa thiền mà đã thấm nhuần như vậy, thầy hoan hỷ chúc mừng con. Nhiều người vì bị vướng mắc vào một phương pháp tu đã thành thói quen nên không thể tiếp nhận được pháp KHÔNG, VÔ TƯỚNG, VÔ NGUYỆN này của Phật. Họ đang đem cái ta ảo tưởng ra nỗ lực tạo tác để mong muốn trở thành cái ta hoàn thiện hơn, mà đức Phật gọi là mục tiêu của đạo Bà-la-môn (rèn luyện tiểu ngã thành đại ngã). Nhận ra chỗ cốt lõi này của Phật đạo, con chỉ cần sống tùy duyên thuận pháp vô ngã vị tha và lấy đó làm bài học tự giác giác tha là được.

Con thấy được tâm ganh tỵ của mình là tốt. Ganh tỵ đi kèm với tâm ngã mạn. Ngã mạn gồm có tự ti và tự tôn. Tất cả đều phát xuất từ ý muốn khẳng định cái tôi. Và khi con thấy tâm ganh tỵ là xấu, con muốn loại trừ nó đi để có một tâm rộng lượng hoan hỷ cho sự thành công của bạn bè cùng lớp. Liệu đó có phải là một cách khẳng định cái tôi ở một tầm vóc khác, cao cấp hơn? Không phải chỉ có ganh tỵ mà còn rất nhiều tánh xấu khác nữa, thay đổi được ganh tỵ thì sẽ có những tánh xấu khác xuất hiện. Nếu thế thì chỉ là thay đổi cách phản ứng của cái tôi, chứ không thay đổi tận gốc cái tôi ngã mạn, ganh tỵ...

Càng trọn vẹn với chính mình càng ít bị ảnh hưởng từ người khác, vì vậy, đơn giản là con chỉ nên chuyên chú vào việc học tập và thường sống biết lại chính mình hơn là so sánh mình với người khác. Nếu việc nhìn những người xung quanh để biết người biết mình thì tốt, vì đó là cách để phát hiện sai lầm và biết tự điều chỉnh nhận thức và hành vi cho đúng tốt, nhưng không nên so sánh để đưa đến mặc cảm tự ty, tự tôn và ganh tỵ. Không cần cố gắng loại bỏ tâm ganh tỵ, chỉ cần thấy nó để học ra bộ mặt thật của cái tôi ảo tưởng. Ảo tưởng cái tôi càng giảm thì những tánh xấu cũng sẽ giảm theo. Hãy thường biết mình thì mọi sự sẽ tự chuyển hóa.

Đúng vậy. Khi hoàn toàn giác ngộ đức Phật tuyên bố đã phát hiện được người thợ làm nhà (bản ngã) và đã phá hủy toàn bộ cấu trúc ngôi nhà mà bản ngã đã dựng lên (ngũ uẩn). Đó là mấu chốt của sự tu tập. Do không nhận ra điều này,  nhiều người tu vẫn còn ảo tưởng cầu toàn cho bản ngã. Nhưng chính cái ta ảo tưởng không biết rằng pháp vốn đã hoàn toàn từ lúc bản ngã chưa sinh.

Thấy "Ta làm cái này, ta làm cái kia, ta thiện, ta ác..." thì đúng là vẫn còn trong vô minh trói buộc, chủ yếu là vì trong đó còn có cái ta ảo tưởng. Nhưng thấy rõ ràng "cái này thiện, cái này bất thiện" trong tính chất của hành động, nói năng, suy nghĩ mà không cố chấp phân biệt thì đó là trí tuệ. Khi nào phân biệt thiện ác theo quan niệm hoặc tình cảm cá nhân v.v... rồi đánh giá, phê phán chủ quan mới là trói buộc của bản ngã vô minh ái dục. Cần thấy rõ giữa sự phân biệt thiện ác của cái ta lý trí, tình cảm với sự phân minh thiện ác của trí tuệ phát xuất từ tánh biết rỗng lặng trong sáng. 

Có ba mức độ chuyển hóa:

- Khi chưa thấy vô ngã thì chuyền hóa có nghĩa là cố gắng tu luyện cho bản ngã tốt đẹp hơn và trong sạch hơn. Điều này cũng tốt trong vòng tục đế, để ổn định cuộc sống một cách tương đối.

- Khi bắt đầu thấy vô ngã thì chuyền hóa có nghĩa là chỉ cần lắng nghe quan sát pháp để học ra tính chuyển hóa tự nhiên trong vận hành của pháp hơn là can thiệp hay chuyển hóa theo ý mình. Như vậy, ở giai đoạn này, chuyển hóa là thấy pháp và sống tùy thuận pháp.

- Khi đã hoàn toàn vô ngã thì cố ý chuyển hóa hay chuyển hóa tự nhiên đều tùy duyên thuận pháp, không còn chỗ nương tựa chấp trước, đó là bậc đã giác ngộ giải thoát, thong dong vô ngại.

Vậy tùy theo mức độ, tùy theo tình huống mà ứng xử. Chuyển hóa thì tùy duyên, quan trọng là thấy ra đâu là ngã đâu là pháp để không còn chấp ngã chấp pháp thì mới thong dong tự tại.

Con đã làm rất tốt khi con biết "thả lỏng để lục căn tiếp xúc với lục trần tự nhiên như nó là, từ đó con phát hiện ra lúc nào mình đang sáng suốt định tĩnh trong lành, lúc nào có bản ngã xen vào". Tuy nhiên vẫn còn có chỗ nhầm lẫn nhỏ. Bây giờ con hãy quan sát điều này: khi con buông mọi ý đồ xuống thì tánh biết sáng suốt định tĩnh trong lành tự thấy lục căn tiếp xúc với lục trần một cách tự nhiên và nếu lúc đó bản ngã hay ảo tưởng nào khởi lên con đều biết rõ thì mới đúng. Nghĩa là khi không bị cái ta ảo tưởng với những ý đồ của nó che lập thì tánh biết sẽ thấy tất cả một cách vô ngại. Con nhớ là tánh biết thấy chứ không ai thấy cả. Khi con nói: "Nhưng những lúc não bị căng thẳng do bệnh, con không thể thấy được, không thể quan sát được điều gì"  Và con nghĩ rằng đó là do "vấn đề bệnh lý khiến não bộ mất sự minh mẫn".  Như vậy là con cho rằng con thấy hay bộ não thấy sao? Hãy chiêm nghiệm lại xem. Khi tình trạng bệnh lý đến, con cứ buông xả tự nhiên. Buông là buông thái độ tâm, đừng cố biết hay cố quan sát gì cả mà hãy để cho tánh biết tự soi chiếu thì tất cả pháp dù ở trạng huống nào vẫn bình đẳng như nhau, không trở ngại tánh biết gì cả. Trở ngại chính là thái độ "ta thấy, ta quan sát, ta muốn biết" chứ không phải là đối tượng của thấy biết. Nhớ là bệnh trạng không làm trở ngại tánh biết đâu con.