Trong thiền Vipassanà chánh niệm tỉnh giác thuộc chánh kiến tức trực giác, không phải thuộc tư duy, lý luận, nên khi suy nghĩ tính toán ra thiện, bất thiện v.v... trước rồi mới hành động theo sau thì hành động và tư tưởng khó có thể ăn khớp nhau, làm sao gọi là chánh niệm tỉnh giác được. Chánh niệm tỉnh giác là trực tiếp khám phá thực tại như nó đang là, chứ không phải đã là hay sẽ là. Mục đích của chánh niệm tỉnh giác là trả thực tại về với bản chất thật của nó, và chỉ thấy nó như thế nào thì nó là như vậy chứ không phải ghép nó vào một khuôn khổ đạo đức nào. Đạo đức cao nhất là thấy hành động đúng với bản chất thật của nó, từ đó khám phá ra thiện ác đúng sai ngay trên bản chất thật của nó, không qua tư tưởng lý luận.

"Tập làm chủ được hành động theo ý nghĩ của mình" là thái độ ý chí của bản ngã, trong khi chánh niệm tỉnh giác thật sự là thái độ hoàn toàn vô ngã của tánh biết rỗng lặng trong sáng tự nhiên. Thiền Vipassanà chính là ngay khi buông xuống mọi nỗ lực của bản ngã ý chí thì lập tức chánh niệm tỉnh giác tự ứng một cách tự nhiên chính xác từ tánh biết lặng lẽ trong sáng và vô ngã. Hãy nắm vững nguyên lý này rồi mới nên hành, nếu không lại rơi vào quỹ đạo của bản ngã vô minh ái dục.

Thầy Tổ nói chung là tất cả những vị thầy mà nhờ họ chúng ta nhận thức được pháp, như thầy dạy nghề, dạy chữ v.v... nhất là những vị thầy khai thị cho chúng ta thấy ra chân lý, nhờ đó chúng ta không còn si mê lầm lạc trong vô minh ái dục, sinh tử luân hồi.

Những khóa giảng thầy chưa ghi ra sách nên con tạm thời nghe trong Pháp Thoại hoặc thỉnh các đĩa giảng của thầy về nghe. Chúc con thấy ra được chánh pháp. Con có thể đọc Thực Tại Hiện Tiền và Sống Trong Thực Tại ở Thư Viện của trang Web này.

Mục đích của khán thoại đầu là dồn lý trí vọng thức (hữu ngã) vào ngõ cụt "bất khả tri" để tánh biết "tri bất tri thượng" (vô ngã) xuất hiện nguyên vẹn phản ánh trung thực toàn diện các pháp nên gọi là kiến tánh hay ngộ. Trong khi chánh niệm là tâm không vọng niệm, trọn vẹn với thực tại ở đây và bây giờ, nên tâm vô niệm, không lăng xăng tạo tác,  rỗng lặng trong sáng, thấy rõ thực tánh pháp chân đế nên gọi là Vipassanà (minh kiến) hay thấy pháp (pháp nhãn). Đó là lý do tại sao Tổ Huệ Năng dạy lấy VÔ NIỆM để kiến tánh.

Vì tham công án là phương tiện thiện xảo đặt ra sau thời Tổ Huệ Năng nên không trực tiếp vô niệm mà lấy nghi tình làm "thời kỳ quá độ" để chuyển từ cái biết hữu ngã hữu niệm phân biệt của lý trí qua tánh biết vô ngã, vô niệm, vô phân biệt của tuệ giác mà hiệu ứng của nghi tình là sự bùng vỡ của ngộ. Còn chánh niệm tỉnh giác chính là vô niệm trực tiếp ứng ra từ tánh biết rỗng lặng trong sáng nên tự nó trọn vẹn với thực tánh chân đế.

Tóm lại, tham công án là phương tiện gián tiếp phải trải qua thời gian nghi tình đế kiến tánh, còn chánh niệm tỉnh giác là tự thân tánh giác thấy thực tánh chân đế không qua phương tiện nào. Tuy nhiên đó là nói chánh niệm tỉnh giác hay vô niệm đích thực thời kỳ tiền công án, còn hiện nay không ít  trường phái thiền đã đưa chánh niệm tỉnh giác xuống mức độ nỗ lực tạo tác của bản ngã thì lại không bằng tham công án để loại cái ngã vọng niệm trước rồi mới thấy tánh sau, vì như vậy sẽ ít bị nguy cơ rơi vào sở đắc của bản ngã, khi chưa thực sự chánh niệm tỉnh giác.

Không phải chỉ Đạo Quả Tu-đà-hoàn mà cả 4 bậc Thánh cũng đều có dễ có khó. Đối với người hội đủ nhân duyên thì dễ, người không hội đủ nhân duyên thì khó, chứ bản thân các quả chứng đều không khó cũng không dễ. Vị đã loại bỏ được 3 kiết sử:  1) Không còn tà kiến xem thân tâm là bản ngã, nên không còn tâm tham tương ưng với tà kiến. 2) Không còn  phân vân nghi hoặc đối với thực tánh pháp nên không còn tâm si tương ưng với nghi. 3) Không còn câu nệ hình thức nghi lễ hay giới cấm nên giới tánh rất trong sạch nhưng không chấp giới tướng và các nghi lễ chế định. Vị Tu-đà-hoàn còn được gọi là "Tịnh tín bất động nơi Tam Bảo" nên Tam quy và Ngũ giới hoàn toàn trong sạch. Vị ấy thấy rõ những thực tánh pháp trên nhưng có thể không biết đó là Tu-đà-hoàn, vì đó chỉ là tên gọi mà đức Phật chế định để xác nhận trình độ chứng ngộ của hành giả chứ không phải là thực tánh pháp mà vị ấy chứng ngộ.

Cái này thì khó nói lắm, bởi khi so sánh là đã rơi vào khái niệm rồi, mà khái niệm thuộc tục đế, do quy ước của cá nhân hay xã hội thế gian. Khái niệm quy ước là gán cho cái gì đó một ý nghĩa mà người ta "nghĩ" là thế, chứ chưa hẳn là thế! Cho nên có "tôi nghĩ  thế" hay "tôi cho là thế". Ở đời ai mà chả quy ước cho cái của mình là đúng là hay hơn của người khác. Nhưng luật tục đế muôn đời vẫn là: "Lý của kẻ mạnh luôn luôn thắng", vì vậy trong thế gian này, nếu kẻ mạnh nói họ đúng hơn thì tốt nhất là đừng cãi lại, còn nếu kẻ yếu nói thì mỉm cười là đủ rồi, hơi đâu mà tranh chấp hơn thua, bởi giữa đời này hơn thua không nói lên được sự thật như nó đang là. Khổ một nỗi bản chất thật của pháp thì vượt ngoài khái niệm sai - đúng, hơn - thua, làm sao mà so sánh được đây?

Do vậy, đức Phật mới dạy trong kinh Kalama là hãy cứ thực nghiệm đi rồi biết thực sự nó ra sao chứ không nên "tin là...", "cho là...", "nghĩ là..." Vậy thực nghiệm để biết gì? Để biết rằng: Điều này là tạo tác của bản ngã tham sân si (Tập đế) đưa đến sầu-bi-khổ-ưu-não (Khổ đế), điều này là chánh trí không do bản ngã tham sân si tạo tác (Đạo đế) nên không còn sầu-bi-khổ-ưu-não (Diệt đế: Tịch tịnh Niết-bàn, Không, Vô tướng, vô tác, vô nguyện). Do đó pháp này thuộc chân đế, được các bậc Thánh goi là pháp VÔ TỶ, không thể nào so sánh được. Vậy con nói làm thế nào mà thầy so sánh với cái gì được đây?

Như thật hay chân như được dịch từ yathàbhùta trong ngôn ngữ Pàli, dịch ra tiếng Anh là: As it is being, Hán dịch là "Như thị", nên nhiều người ưa dịch ra tiếng Việt khá chính xác là "Như nó đang là"  hay "Nó là như vậy". Như thật hay chân như ám chỉ thực tánh pháp (sabhàva) hay chân nghĩa pháp (paramattha) tức bản chất thật của pháp chứ không phải là khái niệm mà chúng ta có về pháp, cho nên nói "Như nó đang là" hay "như thị" đúng hay sai còn tùy thái độ nhận thức nữa.

Xét cho cùng nghiều người vẫn còn nhầm lẫn giữa hai loại như thị (như nó đang là): Như thị tướng (that is being) và như thị tánh (what is being). Trong Pàli Abhidhamma cái gọi là như thị tướng có thể chỉ là vât (nghĩa) khái niệm bởi vì ngay khi thấy một vật gì thì chỉ mấy sát-na đầu tiên còn là như thị, nhưng sau đó khái niệm liền xen vào nên nó không còn là như thị tướng thật sự nữa mà đã trở thành vật khái niệm rồi. Chỉ khi nào thật sự chánh niệm tỉnh giác mới thấy như thị hay như nó đang là mà thôi.

Giáo lý nguyên thủy của đức Phật hầu như không đề cập đến những vấn đề Phật và Bồ-tát thị hiện cứu độ chúng sanh theo kiểu đó. Quan niệm này mãi đến 600 năm sau đức Phật nhập diệt mới phát sinh trong các Hệ Phái Phật Giáo phát triển. Đến hơn 1.100 năm sau đức Phật Niết-bàn, Thiền Tông Đông Độ ra đời, vị Tổ thứ 6 là Ngài Huệ Năng đã xác định lại "độ chúng sanh" là vượt qua vô số phiền não phát sinh trong tâm (Tự tánh chúng sanh vô biên thệ nguyện độ). Bởi vì một số Luận Phái phát triển đã biến Phật Pháp thành triết học và tín ngưỡng để đáp ứng yêu cầu sở tri và sở đắc của con người, hơn là chú tâm vào việc hóa giải những khổ đau bức thiết trong hiện tại, như tinh thần giác ngộ giải thoát ban đầu của đức Phật.

Bồ-tát theo nghĩa nguyên thủy là người biết sử dụng tánh giác để giác ngộ và giải thoát khỏi cái ta ảo tưởng. Chính cái ta ảo tưởng này tạo ra "vô số chúng sanh phiền não đau khổ trong tâm" mà chủ yếu là phát xuất từ vô minh ái dục, cụ thể như tham, sân, si, mạn, nghi, tà kiến v.v. Chính những "chúng sanh" này là hiện thân của đau khổ và tạo ra đau khổ cho mỗi người, vì vậy đối với bất cứ ai khi chưa "độ tận" chúng sanh (vượt qua phiền não) trong tâm mình thì có muốn thành Phật cũng không được, nên muốn giải thoát thì phải phát hạnh nguyện độ thoát phiền não (bản ngã chúng sanh) chứ đâu còn cách nào khác! Đối với chúng sanh bên ngoài thì người giác ngộ có thể chỉ đường cho họ để họ tự đi chứ không ai độ ai được.

Còn nói Phật thị hiện theo kiểu "Khi nào chúng sanh còn khổ thì ta còn trở lại thế giới ta-bà để độ chúng sanh qua bến giác" thực ra chỉ có nghĩa là khi nào còn xem thân ngũ uẩn này là bản ngã thì còn "chúng sanh phiền não khổ đau" nên gọi cái ta ngũ uẩn là thế giới sa-bà. Lúc đó chỉ còn trông cậy nơi tánh giác quay trở lại (chánh niệm) soi sáng mới mong phá trừ mọi vọng niệm (tỉnh giác) của cái ta ngũ uẩn đó để cứu thoát thực tại thân tâm (thân, thọ, tâm, pháp) ra khỏi cái ta ảo tưởng tạo tác khổ đau sinh tử mà thôi. Vì vậy câu nói trên có thể hiểu như sau: "Khi nào còn phiền não khổ đau (chúng sanh khổ), thì tánh biết phải nguyện quay lại nơi thân ngũ uẩn này (thế giới sa-bà) để hóa giải cái ta ảo tưởng trở về với thực tánh pháp"